1. Dünya Savaşı’nda Trabzon’da neler oldu?

Haber61/Röportaj - O dönemi araştıran tarihçiden çarpıcı gerçekler…

 

 

 

O’nu ilk burada ‘Trabzon Tarihi’ adlı kitabıyla gündeme getirdim. 

 

Boztepe’de kurulan ve daha sonra kaldırılan Nato üssü ile ilgili müthiş tespit ve araştırma yazısını alıntı yaparak.

 

Şimdide 1. Dünya Savaşı’nda Trabzon’da neler oldu? sorusuna cevap aradığını öğrendim.

 

 

Merak ettiğim bir kaç soruma cevap buldum.

 

O dönem Osmanlı yazışmalarını arşivlerden çıkarıp tercüme eden Tarihçi-Yazar Ömer Şen ile tarihte kısa bir yolculuğa çıkalım…

 

Şaşırıp, ‘Bu da mı?’ ‘Hadi canım’ diyeceğiniz yerler de var.

 

Kızıp, ‘yok canım’ diyeceğiniz yerlerde…

 

Hadi çayınızı doldurun..

 

Sessizce zamanı geriye saralım.. 

 

 

 

Yavuz ve Middilli gemisi Rus limanlarını bombaladıktan sonra bölgeyi de ilgilendiren Ruslara ait Batum’u da bombaladılar ve İstanbul’a geri dönüyor.

 

 

Esasen Alman gemisi bunlar. Osmanlı yönetimi yani Enver Paşa, Almanlarla gizli bir anlaşma yaparak bombardımanı serbest bırakıyor.

 

 

Hayır Alman.

 

 

Bunlar aslında isimleri Goben ve Graslau. Bombardımandan önce Osmanlı hükümeti bu gemileri satın aldığını söyleyerek isimlerini Yavuz ve Middili’ye çeviriyor. Ve Osmanlı sancağı çekiyor.

 

Bu durumda Osmanlı’nın Rusya’ya savaş ilanıdır. 

 

 

Kafkas cephesi Rusya Osmanlı arasında çatışma alanı oluşturuyor. Bu olaylar Kasım 1914’te gerçekleşiyor. Ancak Osmanlı için sorun şu; Karadeniz’de güçlü bir Osmanlı donanması yok.

 

Ruslar savaş gemilerini bölgeye gönderiyor. Hopa’dan Sinop’a uzanan hatta Osmanlı şehirlerini aralıklı olarak bombardımana başlıyor. Bölgenin en önemli merkezi Trabzon olduğundan bu bombardımanlarda en büyük zarar Trabzon’da gerçekleşiyor.

 

 

Ruslar çok farklı zamanlarda ve 1915 yılı boyunca korku ve dehşet uyandırma adına gemileriyle özellikle kamu binalarını top ateşine tutuyor. Bu gemiler Osmanlı kıyılarından elde ettikleri ajanlar vasıtasıyla stratejik bütün noktaları bilinçli olarak yıkıma uğratmak istiyorlar.

 

Amaç halkın moralini bozmak kıyı boyunca silah malzeme ve zahire taşıyan Osmanlı gemilerinin Trabzon limanına yük indirmesini engellemek. Trabzon bu dönemde Erzurum’daki 3. Ordu’nun savaş malzemelerinin aktarıldığı limandı. Doğal olarak Erzurum’daki Osmanlı direnişinin akıbeti Trabzon’dan gelecek yardımlara bağlı. Savaş başlamadan 3 ay kadar önce yani Ağustos 1914’te Trabzon Valiliğine tayin edilen isim Rize Mutasarrıfı Cemal Azmi Beydir.

 

 

Trabzon kıyılarında ve bütün Karadeniz sahillerinde kıyı taşımacılığı yapan Rum balıkçı ve nakliyeciler Osmanlı’nın bütün kıyı boyunca stratejik noktalarını biliyorlardı. Esasında bu kişiler Osmanlı vatandaşı olan ajanlardan oluşuyordu. Ajanlık yapmak zorunda kalan bazı yelkenli sahipleri de bu gruba dahil oldular.

 

 

Esir alınıyorlardı.

 

 

Batırıyorlar denizde gemileri. Rehin alıyorlar. Sonra kılavuz olarak kullanıyorlar. 

 

 

Mülkiye mezunu. Balkanlarda ve Anadolu’nun çeşitli ilçelerinde kaymakamlık ve en son Rize’De mutasarrıf  olarak görev almış, Ittihat ve Terraki Partisi üyesi bir bürokrat.

 

 

Parti onu Trabzon Valisi olarak görevlendirdiğinde 46 yaşında 2 erkek 1 kız çocuğu olan sert bir disiplinden gelen aynı zamanda bir o kadarda vatansever bir adam. Aslen Malatya Arapgir doğumlu. Trabzon onun için ilk valiliği… Fakat parti onu siyasi ve askeri tam yetkiyle donatmış, olağanüstü dönem valisi gibi.. 

 

 

Kısa bir süre görev aldı. Halk arasındaki ünvanı ‘eli sopalı mutasarrıftır’ Bölgede kamu düzeninin sağlanması için eşkıyalarla bile mücadele etmiş, tutarlı bir devlet adamıdır.

 

 

Öncelikle ittihat partisi yönetimine karşı mutlak bağımlı ve itatkar bir adam. Kararları hiç sorgulamadan yerine getiriyor. Vali olarak talimatlar dışında insiyatif hiç kullanmamış, parti merkezinin direktifleri doğrultusunda ne gerekiyorsa onu yapmış. 

 

 

Trabzon’un işgaline kadarki dönemde en yoğun olduğu alan gemilerle limana gelen askeri malzeme ve mühimmatı bir an önce iç bölgelere sevketmek olmuştur. Bu sevkiyatın sağlıklı ve hızlı işlemesi için amele taburları kurmuş Rus bombardımanından savaş malzemelerini hızla iç bölgelere sevketmek için limandan Maçka’ya kadar uzanan dekovil hattını kurdurmuş ve bu konuda Osmanlı baş kumandanlığından gerekli desteği almış, yaptığı her sevkiyat haberini telgrafla İstanbul’a bildirmiştir. Gün gün.. Telgraflarda bunlar vardır. Osmanlı arşivlerinden bunları çıkardık. Hatta bu başarısından ötürü taltif alıyor yani nişan madalyası.

 

 

Bu hat sadece askeri malzemeyi yük vagonlarıyla taşımak çin kullanılmıştır.

 

 

Rusların işgal döneminde Ruslar tarafından eksikleri giderilerek kullanıldı. Cumhuriyet döneminde bu hat kullanım dışı kaldı. Yerel halk tarafından sökülerek imha edildi. Rusların işgal döneminde Maçka’dan Torul’a uzanan bir demir yolu projesi başlatılmış ancak 1918 yılı başlarında Ruslar bölgeden çekilince herşey olduğu gibi kaldı. Tamamlanmadı. 

 

 

Değil. O hattın eksiklerini giderip çalıştırıyorlar. 

 

 

 

Savaş koşullarında çete liderlerini ikna ederek onların devlet adına savaşmalarını sağlamış, yaklaşık 900 kişilik çete birliğini Hopa’ya gönderilmesini ve Lazistan müfrezelerinin güçlenmesine katkı bulundu. Tabi diğer yandan açlıkla mücadele etti. 

 

 

Ordu’nun gerekse sivil halkın gıda ihtiyacını gidermek için İstanbul, Samsun ve Sivas’Tan hububat nakledilmesini sağlamıştır. Karısıyla Müzeyyen hanımın öncülüğünde Trabzon merkezde ağırlık olarak çocuklar için Kızılay Hastanesi’nin kurulmasında öncü rol oynar.

 

 

Uzunsokak’taki Kızılay aralığının olduğu yer. Ayrıca bugünki aile sağlığı merkezi olan tarihi binanın ittihat  ve Terraki Kulübü olarak yapılmasında büyük rol oynamış ve hatta ittihat terraki mektebinin inşaat çalışmalarında organizatörlük yapmıştır. Bütün bu işler savaş döneminde devam ediyor. Gündemi en çok meşgul eden icraatı ise İç İşleri Bakanlığından aldığı talimat doğrultusunda Trabzon eyaletinde bulunan Ermeni vatandaşlarının tehcir yani göç ettirilmesi konusudur.

 

 

Haziran 1915’te bölgedeki Ermeni kökenli aileler yaklaşık 2 aylık süreç içerisinde gruplar halinde Değirmendere yolu üzerinden güneye sevk edilmeye başlandı. Bu tehcirde üstlendiği rol nedeniyle 1919’da, yani savaş sonrasında Yüce Divan tarafından yargılanıp gıyabında idama mahkum edilecektir. Çünkü o tarihte Almanya’ya mülteci olarak sığınmıştır. 

 

 

 

Trabzon’un kaderi Şubat 1916’da Erzurum’un Ruslar tarafından işgal edilmesinden sonra değişiyor; Hopa’daki Osmanlı direniş birlikleri Ruslar karşısında çarpışarak geri çekilmek zorunda kalıyor. Ve nihayet Rus birlikleri donanmanında desteğiyle Karadere’ye (Araklı) kadar ilerleyince Vali Cemal Azmi Trabzon’u boşaltma kararı alıyor. Halka da Ordu’ya göç etmelerini öneriyor. Türkler bölgeden Ordu’ya doğru çekilirken Nisan 1916’da Ruslar Trabzon’u işgal etmiştir artık. Rus ilerleyişi Tirebolu Harşit Çayı’na kadar devam edip burada noktalanır. Trabzon vilayetinin merkez yönetimi artık Ordu merkezli çalışmaya başlar.

 

Cemal Azmi Ordu’da göç eden binlerce insanın konaklama yiyecek ve sağlık ihtiyaçlarını karşılamak için geceli gündüzlü çalışır. Bölgede ‘Kara Vali’ olarak adlandırılır. Ordu ve yöresinde lahana dikili alanları söktürerek İstanbul’dan getirttiği tohumluk patatesleri zorla diktirir amaç halkın savaş döneminde beslenme ihtiyacını bu şekilde bir ölçüde giderebilmekti. Patatesin Karadeniz’deki hikayesi de burda başlar.

 

 

Rusya’da Bolşevik ihtilali yaşanınca Rus hükümeti savaş öncesi sınırlara çekilme kararı alır ve bölgede işgal ettiği bütün yerleri boşaltmaya başlar. Yani Türk ordusu 24 Şubat 1918’de Trabzon’u tekrar geri alır.

 

İlerleyişine devam ederek Hopa’ya kadar olan sınırları savaşmaksızın tekrar geri alır.

 

Burada şu ortaya çıkıyor. Türk Ordusu Rus Bolşevik ihtilali ile rahatlıyor.  Trabzon’dan çekilmeleri sayesinde kenti tekrar geri alıyor.

 

Evet doğru.

 

 

Cemal Azmi bey Trabzon’daki görevinin henüz tamamlanmadığını ve yapılacak çok iş olduğunu İç İşleri Bakanlığına bildirmesine rağmen İstanbul’a çağrılır. Bu konuda ısrarcı olunca Nisan 1918’de henüz Ordu’da iken görevinden alınır. Ailesi beraber İstanbul’a dönmek zorunda kalır. Nihayet savaşın kaybedildiğine inanmış olan İttihat ve Teraki üst düzey yöneticileri İstanbul’daki bir alman destoyerine (gemi) binerek Almanya’ya iltica ederler.

 

 

 

Talat Paşa, Cemal Paşa, Enver Paşa, Bahattin Şakir, Nazmi Bey ve Cemal Azmi bu grupta yer alırlar.

 

Sonuç olarak Cemal Azmi bey Berlin’e yerleşir. Ailesiyle birlikte… İttihatçı arkadaşlarıyla beraber görüşmelere devam eder. Geçinebilmek için küçük bir tütün dükkanı açar, 1922’de Ermeni bir fedai tarafından kurşunlanarak öldürülür. Mezarı Berlin Türk şehitliğindedir.

 

İlginç bir şey daha var. Kurtuluş savaşı sonrasında Türkiye Büyük Millet Meclisi 1924 yılında aldığı bir kararla Ermeniler tarafından şehit edilen ittihat terraki mensubu kişilerin ailelerine 15 lira maaş bağlar. Bunların içinde Cemal Azmi beyin ailesi de vardır. 1926’da bu ailelerin geleceklerini bir yatırım olması anlamında devlet tarafından ev ve arazi tahsis edilir.

 

 

Tabiki. Ailelerini koruyor.