Doğa Tarih Derneği Başkanı Doç. Dr. Coşkun Erüz ile Yomra, Arsin ve Bölge Uzmanı Dr. Yücel Dursun, Haber61'in canlı yayın konuğu oldu.
Doç. Dr. Coşkun Erüz ve Dr. Yücel Dursun, başta Santa Harabeleri olmak üzere bölgedeki tarihi öneme sahip yerlerin bilinmeyenlerini anlattı.
Dr. Yücel Dursun'un açıklamaları şu şekilde;
"SANTA'NIN YUNANLILAR TARAFINDAN KURULDUĞUNA DAİR VERİ YOK"
Santa ile ilgili iki görüş var. Antik çağlardan itibaren kurulduğu, 7 mahalleli efsanevi ve ikonik bir yerleşim yeri olarak ortaya çıktığı Yunanlılar tarafından dillendiriliyor. İkinci görüş ise 60-70'li yıllarda Antony Bryer tarafından ortaya atılmıştı. Santa'nın 17. yüzyılda bir madenci kasabası olarak kurulduğunu söylemişti. Literatüre de geçti. Biz de bunu çoğu zamanda kabul ettik.
2009-2015 arasında doktora tezimi yaparken, 2014 yılında Tapu Kadastro arşivinde çalışıyorum. Bir takım belgeleri aldım ve geldim. "Sanda" diye bir köye rastladım. Antony Bryer, Santa'yı ararken Osmanlı belgelerinde Santa'nın olmadığını söylüyordu. Trabzon üzerinde, Yomra gibi küçük ilçeler üzerinde derinlikli çalışmalar yapılmamıştı. Biz çalışmayı derinleştirdik. Bu belgeye rastladık. Antony Bryer de Santa'nın Yomra nahiyesi içerisinde olabileceğini ön görüsünü tespit etmişti. Belgeleri inceleyince 1554 senesinde "Sanda" diye tarihi Yomra nahiyesine bağlı bir mezraya rastladım. 1515 ile 1554 arasında geçici olarak Santa olarak anılan bölge nüfus tutmaya başlıyor. Bizim için ilginç olan 1583 senesi. 3. Murat döneminde detaylı bir vergilendirme süreci oluyor. Bu tarih, büyük ihtimalle Santa'nın bir köy olarak ortaya çıktığı ilk tarih.
Santa'nın Yunanlılar tarafından kurulduğuna dair bir tarihi bir kaynak ve veri yok. Bunu iddia edebilmek mümkün değil.
"SANTA'YI OSMANLI KURDU"
Santa'yı bir derbentçi köyü olarak tanımlamak daha doğru. Burada kaleye ve gözetleme kulesi olabilecek bir yapıya rastlayamadık. 1486 defterinde Santa'nın kayıtlı olmaması, 1515 defterinde de kayıtlı olmaması, aşağı köylerin mezra oluşu, Osmanlı'dan hemen önce, yani 1461'den önce o döneme yakın süreçte Santa'nın kesinlikle boş olduğunu gösteriyor. Santa tamamen Osmanlı tarafından kurulmuş ve buradaki insanlara derbentçi görevini yüklenerek, kısmi olarak buradaki insanlar vergiden muafiyetle ödüllendirmiştir. Bu durum, Santa'nın Osmanlı'nın desteği ile kurulduğunu gösterir. Ulaştığımız belgeler ve sağlamaları bunu doğruluyor.
Doç. Dr. Coşkun Erüz'ün açıklamaları şu şekilde;
"SANTA CAZİBE MERKEZİ"
Santa'dan daha öte Yanbolu vadisini çalıştık. DOKA'nın desteklediği proje ile Yanbolu Vadisi Sürdürülebilir Turizm Master Plan projesini hazırladık. Yanbolu vadisindeki tüm eserleri; Arsin, Yomra ve diğer ilçelerin tüm eserlerinin envanterlerini çıkardık. Ne yapılabilir, hangi tür turizm yapılabilir, taşıma kapasitesi nedir, riskli alanlar nedir diye bunları ortaya koyduk. O çalışma sırasında belgeleme yapıyorsunuz tarihi kaynak bilgisi olmadan ortaya koymanız mümkün değil. 30 kişilik ekip ile vadi tarandı. Santa özellikle tarandı. Geleceği parlak, herhangi bir şey yapılmamasına, yol haricinde hiçbir altyapı çalışması yapılmamasına rağmen coğrafyada bir cazibe merkezi.
Coğrafyamız, Ordu'ya kadar olan Karadeniz dağları dünya ölçeğinde korunması gereken 200 ekolojik alandan birisi. Buralar doğal hazineler. Bu hazinenin etrafı derin vadilerle kaplı. Her bir vadi kendisine has kültür ve karakter taşıyor.
"SANTA TAM BİR OSMANLI KÖYÜYDÜ"
İpek Yolu dediğimiz yolun ve tarihi kervan yollarının iki türü var. Biri Zigana'dan geçen ve yılın 12 ayı açık tutulmaya çalışılan ana yol. İkincisi, yaz dönemlerinde Bayburt ve Gümüşhane'ye daha kestirmeden ulaşılmaya çalışılan 2500 metrelik tepeleri geçen güzergahlar. Neden dağ yolları kullanılıyordu? Birinci kısa, iki hayvanlar otlatılabiliyor. Dağ yollarının bir başka özelliği güvenlidir. Vadiden giderken saldırı olma ihtimali yükseltir. Tepeden giderken ise saldırıları görüp tedbir alabilirsiniz. Santa herhangi bir yer değil. Santa tam bir Osmanlı köyüydü.
"OSMANLI, GÜMÜŞHANE'YE ÖZEL İMTİYAZ TANIMIŞTI ÇÜNKÜ..."
Gümüşhane bir dönem Osmanlı devletinin darphanesiydi. Osmanlı hazinesinin yüzde 20 civarını sağladığı söylenen, altın ve gümüş yatakları ile zengin bir coğrafya. Osmanlı, Gümüşhane'ye özel bir imtiyaz tanımış. Santa ve diğer Trabzon arasında üstteki tüm madenci köyleri, Tirebolu ve Espiye gibi tüm maden coğrafyaları Gümüşhane maden iline bağlıydı. O coğrafyadan asker ve vergi almak yasaktı. Müslüman'ı ve gayrimüslimi özel imtiyazla yaşıyordu. Rumlar neden burada fazlaydı, Osmanlı'nın madenciliğe verdiği büyük imtiyazdı. Kurum Vadisi 1485'te Osmanlı Gümüşhane'yi fethettiğinde 10 haneli küçük köydü. Kurum Vadisi mübadeleye geldiğinde bin hanenin üzerinde, 10 bin nüfuslu olduğu söylenen bir köydü. Oradakiler Osmanlı Devleti'nin hüküm ve tasarrufu altında yerleştirdiği ahaliydi. Burası Rum coğrafyası diyorlar, Rum diye bir devlet mi vardı Osmanlı içerisinde?
"ŞAVKA'DAKİ SANTA KÖKENLİLER TÜRKÇE KONUŞUYOR"
Santalıların 1800'lere kadar Türkçe konuştuğu söylenir. Santa'da Osmanlı Rus savaşlarında, 93 harbinde Ruslar Gümüşhane'ye kadar gelip geri çekiliyorlar. O dönem Rumlarda da bir hareket oluşuyor. Ruslar Osmanlı'nın madenci kesimini kendisine çekmek adına onları teşvik ediyorlar, binlerce madenci Rum'u, Gümüşhane ve Trabzon'un üst köylerinden çekip Kars'a ve oradan Gürcistan ile Ermenistan'a aktarıyorlar. Bugün Gürcistan'da Şavka denen bölge var. Şavka'daki Santa kökenliler Türkçe konuşuyor.
"ARAŞTIRMAZSAN YAZILANA İNANMAK ZORUNDA KALIRSIN"
Biz tarihi bilmiyoruz. Coğrafyamızın dününü bilmiyoruz. Başka kaynaklardan, Rumların ütopik bilgilerini duyuyoruz. Bir şeyi araştırmazsan yazılana inanmak zorunda kalırsın. Rumlar bunu sunmuş, belgeli ya da belgesiz. Bu bir hipotezdir. Şimdi biz Santa'yı ve Kurum'u kaynaklarla buluyoruz.