Fayları üzerinde yükselen il Trabzon
Aşağıdaki makale Trabzon aktif Faylarını konu alan ve tarafımızdan yürütülmüş Yüksek Lisans ve Doktora çalışmalarından üretilmiş uluslararası bir makalenin (Keskin, S., Pedoja, K., Bektaş, O., 2010: Coastal Uplift along the Eastern Black Sea Coast: New Marine Terrace Data from Eastern Pontides, Trabzon (Turkey) and a Reviw) basitleştirilmiş şeklidir.
ÖZET
Trabzon sahili boyunca yatay ve düşey olarak hareket eden faylar geçmişten günümüze kadar sadece deprem üretmemiştir. 400.000 yıldan daha fazla bir zaman içinde 6 eski sahil düzlüğünün 300-400m’ye kadar yükselterek, Trabzon-Akçaabat arasındaki sahil sırtının( Boztepe, Beşirli, Akyazı, Yıldızlı) bu günkü yapısının kazanmasına da neden olmuştur. Başka deyişle Trabzon, faylar tarafından yükseltilmiş 6 eski deniz plajı üzerinde kurulmuş bir ildir. Faylara bağlı yükselme ve deprem oluşumları günümüzde devam etmektedir.
Uluslar arası kabul görmüş Deprem Hasar haritalarında 50 yıl içerisinde Trabzon’da olabilecek en büyük deprem %90 olasılıkla 6-6.5 büyüklüğündedir. 6.5 den daha büyük bir deprem olma olasılığı %10’dır. Bu büyüklükteki bir deprem yıkıcılıktan çok bölge heyelan sahalarını tetikleyici rol oynar.
FAYLARLA YÜKSELTİLMİŞ TRABZON SIRTLARI: 400.000 yıldan beri Trabzon’un eski sahilleri faylarla yükseltilerek Boztepe-Bahçecik-Yıldızlı Sırtları oluşmuştur.
Trabzon ili bu yükseltilmiş sahil düzlükleri üzerinde kurulmuştur. Yükselme 0.2-0.6 mm/yıl halen devam etmektedir.
Fosiller Eski Olayların Zamanını Gösterir
Karadeniz’in hırçın dalgalarının şekillendirdiği Trabzon’un bu günkü sahil düzlüğünde (plaj) gezinirken kum ve çakıllar arasında midye kabukları görebilirsiniz. Günümüzde yaşayan canlıların bu sert kısımları fosil olarak bilinir. Bu fosiller, içerisinde bulunduğu kum ve çakılın veya bunların oluşturduğu sahil düzlüğünün oluşum yaşını vermektedir. Ayrıca yükselmiş eski sahil düzlüklerin yükselme yaşını (zamanını) verebilen önemli bir unsurdurlar.
Faylarla Yükseltilmiş Eski Sahil Düzlükleri
Günümüzden 5000 yıl önceki sahil düzlüğü ile bu günkü sahil düzlüğü aynımıdır?
Hayır.
Trabzon’da 5000 yıl önce oluşmuş sahil düzlüğü bu günkü sahil düzlüğünden 3m daha yukarıda bulunmaktadır. Eski plaj kumları içerisinde bulunan midye kabukları da 5000 yıl öncesine aittir.
Kritik soru şu. Yıldızlı-Ganita-Hava alanı arasında bu günkü deniz düzlüğünden 3m daha yukarıda bulunan bu eski deniz plajı (denizel taraça, TH) buraya nasıl yükselmiştir?
Elbette ki yer kabuğunun kırılması ve fay düzlemi boyunca deniz düzlüğünün düşey olarak yükselmesiyle gerçekleşmiştir. Bu tür kırılarak yükselme olayı da büyük veya küçük deprem oluşumuna neden olmuştur.
Trabzon’un kuzeye bakan yamaçlarında Boztepe-Bahçecik mevkileri ile bu günkü sahil arasında faylarla yükseltilmiş 6 eski denizel sahil düzlükleri ( T1,T2,T3,T4,T6,T6 ) taraçaları) bulunmaktadır.
5000 yıl önceki eski deniz plajı (T1: Deniz seviyesinden 3m yükseklikte Yıldızlı-Ganita arası)
124.000 yıl önceki eski deniz plajı (T2: 12m yükseklikte Yıldızlı- Beşirli- Hava alanı arası).
292.000 yıl önceki eski deniz plajı (T3: 25-30m yükseklikte Yıldızlı-Değirmendere-hava alanı arası).
400.000 yıl önceki eski deniz plajı (T4: Yeni Cuma, Ayasofya, Fatih, İnönü, Gazi Paşa, Değirmendere mevkilerinde 60-70m yükseklikte).
400.000 yıl’dan daha eski deniz plajı (T5: Bahçecik, Beşirli, Yeni Cuma, Erdoğdu mahallelerinde 100-120m yükseklikte).
Düşey Fay Hareketleri Depremleri Oluşturur
Yıldızlıda, askeri kampın bulunduğu bölgede, fay hareketine bağlı olarak gelişen sahil düzlüğünün 3m’lik bu düşey yer değiştirme hareketi 5000 yıl içerisinde herhangi bir zamanda bir kerede olmuşsa bu olay Körfez Depreminde olduğu gibi 6-7 büyüklüğündeki bir büyük depremi, veya birkaç kerede olmuşsa, 10 tane 5 büyüklüğündeki depremleri veya 100 tane 4 büyüklüğünde olan depremleri ön görür.
Haritada görüleceği gibi Karadeniz günümüzde kuzey güney doğrultusunda sıkıştığından Trabzon’daki faylar üzerinde bu tür sahil yükselmeleri kuzeyde Ukrayna, Rusya yörelerinde de 10 yerde gözlemlenmiştir
Bu eski sahil düzlükleri içerisinde T4 taraçası 400.000 yıl önce sahilde (0m) oluşmuş ve daha sonra bu zaman aralığında birçok fay hareketleriyle 60-70m yükseltilerek Yeni cuma-Ayasofya sırtlarındaki düzlükleri oluşturmuşlardır.
Tüm dünyada ve Karadeniz çevresinde olduğu gibi faylarla yükseltilmiş eski sahil düzlükleri o bölgenin geçmişte yaşanmış fay ve deprem olaylarını yansıtır.
Bu nedenle sadece Akçaabat- Trabzon yamaçlarında izleyebildiğimiz faylarla yükseltilmiş bu eski sahil düzlükleri de (örneğin Ganita, Askeri Park) Trabzon’un geçmişten günümüze kadar devam eden bir deprem üretim merkezi olduğunu kanıtlar.
Boztepe Bahçecik Akyazı Sırtları Faylarla Yükseltilmiştir
Günümüzde de faylara bağlı olarak devam eden Trabzon’daki sahil yükselme hareketleri jeolojik ve uydu gözlemlerine göre 0.6-1mm/yıl kadardır.
Trabzon’daki faylar üzerinde gelişen bu tür düşey hareketler sadece eski deniz düzlüklerinin yükselmesine değil Trabzon-Akçaabat arasında sahil boyunca uzanan semer şeklindeki Boztepe sırtının oluşmasına da neden olmuştur. Bu nedenle sahiller boyunca uzanan genç sırtlar aktif fayların belirtecidir.
Fayların düşey hareketlerinin yanı sıra 1-2mm/yıllık yatay hareketleri de en az 50 yıldan beri orta ve küçük büyüklükte depremlere neden olmuştur. Bu depremlerde Kandilli Rasathanesi tarafından günümüzde sürekli olarak kayıt edilmektedir.
Özetle Trabzon sahili ve sırtları fayların yatay ve düşey hareketleri ile şekillenmiştir. Halen devam eden fay hareketleri günümüzdeki depremleri oluşturmaktadır.
Trabzon Aktif Fayları Hakkında Bilmediklerimiz
Trabzon yöresindeki aktif faylar (deprem üreten hareketli faylar ) hakkında bilinmeyenler:
1- Uydu ve hava fotoğraflarında izlenen fayların yıllık hızları bilinmemektedir.
2- Fayların yeraltındaki özellikleri ( jeofiziksel özellikleri) bilinmemektedir.
3- Fayların geçmişte oluşturduğu depremler (Paleosismoloji). Faylar üzerinde en son oluşan depremin büyüklüğü ve tekrarlanma süresi) bilinmemektedir.
4- Fayların hareket hızları çok yavaş olduğundan orta veya büyük deprem tekrarlama süreleri 1000 yıl üzerindedir. Bu tür fayların deprem üretme kapasiteleri tarihsel depremlerle açıklanamaz. Bu tür yavaş hareket eden faylar için paleosismoloji yöntemleri (binlerce yıl zamanı sorgulayan yöntem) ile kullanılmalıdır.
5- Bütün özellikleri bilinen fayların deprem tahminlerinin doğruluğu %60 geçmez.
Trabzon Aktif Faylarının Varlığını Gösteren Jeolojik ve Jeofizik Veriler
TRABZON’UN YÜKSELMİŞ ESKİ PLAJLARI: Trabzon ili sırasıyla 5000, 124.000, 292.000 ve 400.000 ve daha yaşlı faylarla yükseltilmiş eski deniz plajları üzerinde kurulmuştur. Günümüzdeki yıllık yükselme miktarı 0.2-0.6 mm’dir.
AKTİF FAYLARLA YÜKSELTİLMİŞ BOZTEPE-AKYAZI SIRTI: En az 400.000 yıldan beri düşey olarak yükselen Boztepe, Bahçecik, Erdoğdu ve Akyazı sırtları. Bu sırtların yükselmesi fayların düşey hareketleri ve depremlerle olmuştur. Kara ve denizdeki faylarla parçalanmış bu sırtların denize bakan yamaçları heyelan bölgeleridir.
FAYLARI ÜZERİNDE YÜKSELEN KARADENİZ SAHİLLERİ: Yukarıdaki haritada görüleceği gibi Karadeniz günümüzde kuzey-güney doğrultusunda sıkıştığından Trabzon, Ukrayna ve Rusya sahilleri Karadeniz Fayları üzerinde (dişli kalın çizgi. Dişler yükselen tarafta) düşey olarak yükselmektedir. Kuzey Karadeniz sahillerindeki yükselme (düşey oklar) Trabzon’dan daha fazladır.
FAYLARLA BÖLÜNMÜŞ SAHİL BLOKLARI: Yer röntgeni sayılan jeofizik verilere göre yükselen Trabzon sahilleri doğu-batı, kuzeydoğu, kuzeybatı doğrultulu faylarla bloklara bölünmüştür. Trabzon Bloğu 20km eninde ve 20km boyunda faylarla sınırlandırılmış yükselen (+) bir bloktur (III Trabzon Bloğu). Bu blok sınırı faylar orta büyüklükte M6-6.5 depremleri üretecek özelliktedir.
KARADAKİ JEOLOJİK ÇALIŞMALAR DENİZDEKİ JEOFİZİK ÇALIŞMALARLA DESTEKLENİYOR: Türkiye Petrollerinin Karadeniz’deki petrol aramaları Karadeniz’deki aktif fayların bulunmasında önemli rol oynamıştır. Akçaabat-Trabzon doğrultusundan geçen jeofizik kesitinde görüleceği gibi Trabzon Bloğu fayla yükselerek (Trabzon Terrace) üsteki tabakaları kıvrımlandırmış ve sahildeki gibi Boztepe Sırtına benzer bir sırt oluşturmuştur.
YÜKSELEN TRABZON FAYI PETROL KAPANI OLUŞTURUR: Türkiye petrollerinin bir diğer jeofizik kesitinde Trabzon Fayının düşey hareketi üstteki tabakaların semer şeklinde kıvrımlanmasına ve yükselmesine neden olmuştur. Bu yapılar petrol aramaları için son derece önemlidir. Trabzon, Rize Fay Sistemlerinin güncel düşey hareketleri denizde Doğu Karadeniz kıvrım kuşağını, karada ise sahile paralel Boztepe-Akçaabat sırtına paralel sırtlar oluşturmuştur.
SONUÇ: Doğu Karadeniz sahillerinde ve denizde yer alan aktif Karadeniz Fay sistemi en az 400.000 yıldan beri yükselerek sahile paralel sırtları oluştururken bu fay hareketleri depremlere de neden olmaktadır.
Prof. Dr. Osman BEKTAŞ