Türkiye'nin son dönemlerde gündeminin 1 numarası olan Başkanlık Sistemi hakkında vatandaş yeterince bilgiye sahip değil. İnsanlar Başkanlık Sistemi hakkında bilgi edinebilmek adına bir çok farklı kaynağı araştırmak durumunda kalıyor. Sizler için ülkenin gündeminde yer alan konuyu tek haber içerisinde topladık.

BAŞKANLIK SİSTEMİ NEDİR?

1.  Tek bir kişiye bağlı olacak devlet, o kişinin başkanlığında hükümet ve devleti yönetme sistemidir. Bu sistemde yasamanın yürütmeyi fesh etme yetkisi yoktur. Yasama, yürütme ve yargı organları arasında kesin bir ayrıma ve dengeye dayanan, yasama ve yargı organlarının demokratik denetimi içinde, yürütmenin iktidar olanaklarını genişleten bir hükûmet sistemidir. Başkanlık sistemi, Başkanlık hükûmeti sistemi olarak da adlandırılmaktadır. Başkanlık sistemi uygulandığı kimi ülkelerde yolsuzluk, otoriterlik, nepotizm (tanıdık kayırma), diktatörlüğe araç olma ve çoğulculuk karşıtı uygulamalar gündeme geldiğinde eleştirilerin ana odağı olmaktadır. Başkanlık sisteminin bulunduğu kimi ülkelerin yolsuzluk, nepotizm ve otoriterliğin aşılabilmesi amacıyla başkanlık sisteminden parlamenter sisteme geçtiği örnekler bulunmaktadır. Başkanlık sisteminde, üst düzey atamalar, anlaşmalar, bütçe, veto, yüce divan yargılaması gibi yasama ile başkan arasında fren ve denge araçları bulunmaktadır. Başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler genellikle cumhuriyet olduğu için devlet başkanları Türkçede cumhurbaşkanı olarak adlandırılır: İran Cumhurbaşkanı, Güney Kore Cumhurbaşkanı gibi. Yalnız Amerika Birleşik Devletleri de bir cumhuriyet olmasına rağmen, ülkenin resmî adında cumhuriyet geçmemesi sebebiyle ABD cumhurbaşkanı çoğunlukla sadece başkan olarak adlandırılır.

2. Başkanlık Sistemi'nin uygulandığı ülkeler hangileri?

ABD, Afganistan, Angola, Arjantin, Benin, Bolivya, Brazilya, Burundi, Şili, Kolombiya, Komoros, Kongo Cumhuriyeti, Kosta Rika, Güney Kıbrıs Rum Cumhuriyeti, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, El Salvador, Gambiya, Gana, Guatemala, Honduras, Endonezya, Kenya, Liberya, Malavi, Maldivler, Meksika, Myanmar, Nikaragua, Nijerya, Palau, Panama, Paraguay, Filipinler, Şeyseller, Sierra Leone, Güney Sudan, Sudan, Türkmenistan, Uruguay, Venezuela, Zambiya ve Zimbabwe.


3. Parlamenter Sistemden Farkı Ne?

Başkanlık sisteminin bütün mantığı yürütme organı ile yasama organını ayırmaktır. Bu yüzden milletvekilleri ayrı, Başkan ayrı seçilir. Buna karşın parlamenter sistemde halk yapılan serbest seçimlerle parlamentoyu seçer, milletvekilleri de kendi aralarından bir Başbakan ve Bakanlar Kurulu seçerler.  Parlamenter sistemde yürütme organının başı olan Başbakan Meclis'in güvenoyunu alarak göreve başlar. Herhangi bir olumsuzluk olduğunda Meclis güvenoyu yoklaması ile Başbakan'ı görevden alabilir, halbuki Başkanlık sisteminde ne olursa olsun Meclis Başkan'ı görevden alamaz. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri'nde Başkan seçilen William Henry Harrison göreve başladıktan 30 gün sonra vefat edince yerine otomatik olarak Başkan Yardımcısı John Tyler geldi. Hiçbir popülerliği veya halk desteği olmamasına rağmen Başkanlık döneminin sonuna kadar yürütme organının başında kalarak ülkeyi yönetti. Böyle bir olumsuzluğun parlamenter sistemde olması mümkün değil. Başkanlık sisteminde genel olarak Başkanın bazı özel yetkileri vardır. Parlamenter sistemde ise Başbakanın veto yetkisi gibi bir yetkisi bulunmaz.

Başkanlık sisteminde Başkan aynı zamanda Silahlı Kuvvetlerin de başıdır ve buna ilişkin de bir çok yetki kullanır. Buna karşın Parlamenter sistemde bu kadar yüksek seviyede yetkiler bulunmaz.

Özellikleri
Başkanlık sistemininin en tanımlayıcı özelliği yürütmenin nasıl ve ne şekilde seçildiğidir. Başkanlık sistemini parlamenter sistemden ayıran temel özellik, yürütme organının biçimi ve rolü ile ilintilidir ve parlamenter sistemden farklı olarak, başkanlık sisteminde yürütme organı ile yasama organı iç içe geçmemiş durumdadır.

Başkanlık sistemi aşağıdaki özellikleri taşır:

Sabit bir başkanlık süresi vardır. Seçimler kurgulanmış tarihlerde yapılır. Güvensizlik oyu ile hükûmet düşürülüp erken seçimler düzenlenemez. Bazı ülkelerde devlet başkanının yasaları çiğnediği durumlarda İngilizce olarak "Impeachment" denilen meclis soruşturmasıyla erken seçimlere gidilmesi biçiminde kural dışılıklar vardır.

Yürütme erki tektir. Kabine üyeleri devlet başkanıyla birlikte çalışır ve yürütme ile yasama organlarının ilkelerini uygulamak zorundadırlar. Başkanlık sisteminde devlet başkanının bakanlar kurulu için önerdiği adaylar ve hakimler yasama organı tarafından onaylanmalıdır. Devlet başkanı; kabine üyeleri, ordu veya yürütme erkinin herhangi bir çalışanını doğrudan yönetme hakkına sahiptir. Fakat hakimleri fesh etme veya emir verme gibi bir yetkisi yoktur.
Yasama ve yürütmenin ayrıldığı yönetimlerde suçtan hüküm giymiş mahkûm ve suçluları affetme veya cezalarını hafifletme genelde devlet başkanının elindedir.
"Başkan" terimi yalnızca başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelere has bir ifade değildir. Örneğin popüler olsun veya olmasın, yasal yollarla seçilmiş olsun veya olmasın bir diktatör de başkan olarak isimlendirilir. Aynı şekilde bunun tersi olarak pek çok parlamenter ve demokratik sistemlerde de devlet başkanı konumuna büyük ve görkemli törenlerle geçer.

Aslî özellikler
Başkanlık sisteminin özetle temel ayırdedici özellikleri şunlardır:

Devlet başkanı doğrudan halk tarafından seçilir.
Yürütme organı tek kişiden meydana gelir.
Yürütme yasamanın güvenine dayanmaz.

Tali özellikler
Tali özellikler başkanlık sisteminin olmazsa olmaz şartları değildir. Başkanlık sistemi için yukarıda belirtilen üç asli özelliğin olması yeterlidir. Başkanlık sistemi aşağıda belirtilen tali özelliklerden birini taşımıyorsa başkanlık sistemi olmaktan çıkmaz.

Yürütme yasamayı feshedemez.
Yürütme organında görev alan bir kişi aynı anda yasamada da görev alamaz.
Başkan, yasama organının çalışmasına katılamaz.

Devlet başkanının asli özellikleri
Bazı cumhurbaşkanları monarşilerde olduğu gibi devletin yalnızca sözde başkanı hükmündedirler. Hükûmette aktif değildirler. Tamamen başkanlık sistemiyle yönetilen rejimlerde ise cumhurbaşkanı halk tarafından yürütmenin başı olarak seçilir. Bu tür yönetimlerde devlet başkanı ile hükûmet başkanı arasında ayrım yoktur. Bazı parlamenter sistemlerde monarşinin gereği olarak sembolik bir devlet başkanı vardır. İrlanda ve Portekiz buna örnektir.

Güney Afrika gibi bazı ülkelerde yasama organı tarafından seçilen güçlü cumhurbaşkanları vardır. Bunlar başbakan gibi aynı yolla seçilirler ve hem hükûmet hem de devletin başıdırlar. Botswana, Marshall Adaları ve Nauru buna örnektir.

İstikrar Getirir mi?
Başkanlık sisteminde, yürütme organını temsil eden cumhurbaşkanının yasama organını fesh etme yetkisi olmadığı gibi yasama organının da cumhurbaşkanını güvensizlik oyu ile düşürme yetkisi bulunmamaktadır. Bu nedenle iki organın da görev süreleri bellidir ve bu anlamda bir istikrardan söz edilebilir.

Pek çok parlamenter hükûmetler güvenoyu yoklaması olmaksızın uzun süre yönetimde bulunsalar bile İtalya, İsrail ve Fransa (Dördüncü Cumhuriyet) gibi ülkeler istikrarı sağlama konusunda zorluklar yaşamışlardır. Parlamenter sistemin birden fazla partiden oluştuğu ve hükûmetin koalisyon ile kurulmaya zorlandığı durumlarda hükûmeti oluşturan herhangi bir parti koalisyonu her an terk etmekle tehdit edebilir.

Pek çok kişi başkanlık sisteminin zor durumlarda daha ayakta kalıcı güçte olduğunu iddia eder. Büyük stres ve sorunlar içindeki bir ülkenin dönerli başbakanlıktansa sabit süresi olan bir cumhurbaşkanı tarafından yönetilmesinin daha sağlıklı olduğu belirtilir. Fransa Cezayir Bağımsızlık Savaşı esnasında yarı başkanlık sistemine geçti. Aynı şekilde Sri Lanka sivil savaş esnasında yarı başkanlık sistemine geçti. Fransa ve Sri Lanka'da yarı başkanlık sistemine geçişin olumlu sonuçlar verdiği ifade edilir.