Trabzonlu bilim insanı Tevfik Bulut ve Prof. Dr. Mehmet Top, Kovid-19 ve olası salgınların büyüklüğünü ölçen yöntemle dünya literatürüne girmeyi başardı.
Hacettepe Üniversitesinden iki bilim insanı, başta Kovid-19 olmak üzere dünya genelinde yaşanması muhtemel olası salgınların büyüklüğünü ölçebilen "epidemiyolojik dalga boyu" adlı bir yöntem geliştirerek dünya literatürüne girdi.
Yeni yöntemle hesaplanan bulgulara göre, Kovid-19 salgınını 2020'de en ağır şekilde geçiren ülkeler sırasıyla ABD, İtalya ve Almanya olurken Türkiye, OECD ülkeleri arasında 7. sırada yer aldı.
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Yönetimi bölümünde doktora öğrencisi ve Sanayi ve Teknoloji Bakanlığında sanayi ve teknoloji uzmanı Tevfik Bulut ile Hacettepe Üniversitesi Sağlık Yönetimi Bölümü Sağlık Politikası ve Ekonomisi Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Mehmet Top tarafından geliştirilen dalga boyu yöntemi, İngiltere Kraliyet Halk Sağlığı Derneğinin (The Royal Society for Public Health) 1888'den beri yayın hayatındaki resmi bilimsel dergisi Public Health'te yayımlanarak bilim dünyasına duyuruldu.
Türk bilim insanlarının bilimsel makalesine https://doi.org/10.1016/j.puhe.2023.05.013 doi numarasından ulaşılabiliyor. SSCI akademik indeksli olan dergi, halk sağlığı alanında Q1 sınıfında yer alıyor.
Söz konusu yöntemle Kovid-19 başta olmak üzere salgınların büyüklüğü hesaplanabiliyor. Dalga boyu modelinde dalga boyu uzunluğu salgının etki alanı ve büyüklüğünü gösterdi. Araştırma bulguları, dalga boyu uzunluğu ne kadar yüksekse salgının etki alanının ve büyüklüğünün o kadar yüksek olduğunu ortaya koydu.
İlk versiyonu 2020'de Tevfik Bulut tarafından geliştirilen dalga boyu yönteminin son versiyonuyla çalışma daha da ileriye taşındı.
Yeni ek değişkenlerle salgının büyüklüğü ölçüldü
Türk bilim insanlarının makalesinde yeni yönteme ilişkin detaylı bilgiler yer aldı.
Buna göre, bir salgındaki temel epidemiyolojik göstergeler olan "ölüm oranı", "prevelans" ve "insidans" gibi veriler salgının yayılımı hakkında fikir verse de salgının ölçeği ve büyüklüğü hakkında bilgi vermiyordu. Örneğin iki ülkenin ölüm oranları farklı zaman dilimlerinde aynı ise iki ülkenin ölüm oranlarının eşit olduğu söylenebilirken bu durum salgının büyüklüğü ve etki alanı hakkında bir fikir ortaya koymuyordu.
Dalga boyu modeli bu sorunun üstesinden gelmek için tasarlandı.
Salgınların büyüklüğünü ölçmek için geliştirilen "dalga boyu", geleneksel yöntemlere göre daha sade tasarlanırken, model, ilk versiyonunda kullanılmayan "ilk vakadan itibaren geçen süre", "insani gelişme", "nüfus yoğunluğu" gibi ek değişkenlerle genişletildi.
Bu yönleriyle dalga boyu modeli, salgının mevcut durumunu etkili ve kolay bir şekilde ortaya koyabilen bir tasarım olarak dikkati çekti.
Ülke ülke Kovid-19 salgının büyüklüğü
Çalışmada, salgının epidemiyolojik dalga boyu, kümülatif doğrulanmış Kovid-19 vakalarına dayalı olarak OECD ülkeleri bağlamında tahmin edildi.
Türk bilim insanlarının geliştirdiği yeni yöntemle edinilen bulgulara göre, OECD ülkeleri içerisinde 2020, 2021 ve 2022 dönemlerinde en yüksek epidemiyolojik dalga boyuna sahip ülke ABD, en düşük ülke ise Avustralya oldu. 2022'de Türkiye, dalga boyu büyüklüğü açısından OECD üyesi ülkeler içerisinde 7. sırada yer aldı.
Kovid-19'un dünyaya yayıldığı 2020'de de salgını en ağır şekilde yaşayan ülke ABD, en düşük salgın büyüklüğüne sahip ülke Avustralya olurken, salgın büyüklüğünün en yüksek olduğu ikinci ve üçüncü ülkeler İtalya ve Almanya olarak sıralandı.
En yüksek dalga boyuna sahip ilk üç ülkenin puanları OECD ortalamasının oldukça üzerinde çıktı. 2020'de OECD ortalamasının altında kalan ülke sayısı ise 15 oldu. Türkiye ise salgının büyüklüğü açısından OECD ülkeleri içerisinde 7. sırada yer aldı.
OECD üyesi ülkelerin 2021'e ait dalga boylarına bakıldığında en yüksek ilk üç ülke sırasıyla ABD, İngiltere ve Fransa, dalga boyunun en düşük olduğu ilk üç ülke ise sırasıyla Avustralya, Yeni Zelanda ve İzlanda olarak belirlendi.
Salgının 2022 verileri
OECD üyesi ülkeler arasında 2022'de salgın büyüklüğünün en yüksek olduğu ilk üç ülke sırasıyla ABD, Almanya ve Fransa, en düşük olduğu ilk üç ülke ise Avustralya, İzlanda ve Kanada olarak tespit edildi.
OECD ortalamasının altında puan alan ülke sayısı 17, ortalamanın üzerinde olan ülke sayısı ise 20 oldu. OECD dalga boyu ortalamaları yıllara göre karşılaştırıldığında dalga boyunun en yüksek olduğu yıl 2022 olarak tespit edildi.
Tüm dönemlerde dalga boyu en yüksek olan ülke ABD
Dalga boyu modelinden elde edilen bulgular ülkeler açısından değerlendirildiğinde, tüm dönemlerde salgın büyüklüğünün en yüksek olduğu OECD üyesi ülke ABD oldu. Bunun sebebi olarak ABD'nin Kovid-19'a yanıt vermede federal düzeyde yetersiz kalmasına ve ülkedeki sağlık sisteminin parçalı doğasına işaret edildi.
Öte yandan tüm dönemlerde salgın büyüklüğünün en düşük olduğu OECD üyesi ülke ise Avustralya olarak kayıtlara geçti. Dalga boyu yöntemine göre bunun en büyük nedenlerinden birinin OECD üyesi ülkeler arasında kilometre başına düşen nüfus yoğunluğunun en düşük olduğu ülkenin Avustralya olmasına vurgu yapıldı.
Bunun yanında Avustralya'da salgın sırasında ulusal düzeyde kamu politikası, yönergeler ve hükümet uygulamalarının iyi koordine edilmesinin dalga boyunun düşmesindeki etkisine dikkat çekildi.
Yeni yöntemin Kovid-19 başta olmak üzere salgınlarla ilgili gelecekte yapılacak araştırmalara ışık tutması hedefleniyor. Epidemiyolojik dalga boyu modeliyle ülke veya bölgelerde ilk Kovid-19 vakasının görüldüğü günden itibaren hem günlük hem de kümülatif dalga boyları ortaya konularak salgın sürecinin pratik şekilde daha yakından takip edileceği belirtildi. Bu sayede karar vericilerin, salgın sürecinin gelişimini daha iyi yöneterek daha hızlı ve daha güvenilir kararlar alabileceği vurgulandı.
